Η Τουρλίδα είναι παραθαλάσσια περιοχή του Μεσολογγίου που απέχει τέσσερα χιλιόμετρα από τον οικιστικό του ιστό. Βρίσκεται στη νότια πλευρά του εκεί όπου η λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας ενώνεται με τον Πατραϊκό Κόλπο. Κατά την περίοδο της Επανάστασης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο αφού αποτελούσε ένα από τα θαλάσσια αμυντικά προπύργια της πόλης. Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα η Τουρλίδα δεν είχε οδική επικοινωνία με το Μεσολόγγι. Αποτελούσε λουρονησίδα η οποία ενώθηκε με την πόλη με έναν επιθαλάσσιο δρόμο ο οποίος άρχισε να κατασκευάζεται το 1874 επί κυβερνήσεως του Μεσολογγίτη Πρωθυπουργού Επαμεινώνδα Δεληγεώργη και ολοκληρώθηκε το 1881 επί κυβερνήσεως του επίσης Μεσολογγίτη Πρωθυπουργού Χαρίλαου Τρικούπη. Στο τέρμα του δρόμου αυτού, την ίδια περίοδο, δημιουργήθηκε λιμάνι το οποίο λειτούργησε μέχρι την δεκαετία του 1930 που κατασκευάστηκε νέο στην νότια πλευρά της πόλης.

Στην λουρονησίδα της Τουρλίδας από τον 14ο αιώνα μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα λειτουργούσε μία Αλυκή με την ονομασία «Μαύρη». Από τις αρχές του 20ου αιώνα δημιουργήθηκε η λειτουργούσα Αλυκή της Τουρλίδας η οποία ανήκει στον δήμο της Ιερής Πόλης του Μεσολογγίου, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες αλυκές της χώρας που ανήκουν στην ιδιοκτησία του Ελληνικού Δημοσίου.
Σήμερα η περιοχή της Τουρλίδας είναι μία από τις πλαζ του Μεσολογγίου και παραθεριστικός οικισμός με ξύλινες κατοικίες, σε απομίμηση των παλαιών πασσαλόπηκτων κατοικιών των ψαράδων που ονομάζονται «πελάδες».

ΒΑΣΙΛΑΔΙ
Στη δυτικομεσημβρινή πλευρά της λιμνοθάλασσας και στη συμβολή της με το Ιόνιο Πέλαγος υπάρχουν δύο μικρές νησίδες, το Βασιλάδι και ο Αη Σώστης, που απέχουν από το Μεσολόγγι τέσσερα χιλιόμετρα μεταξύ τους δε πεντακόσια μόλις μέτρα. Τα νησάκια αυτά κατά την περίοδο των Πολιορκιών και της Εξόδου διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο. Το Βασιλάδι είχε επιφάνεια ενός περίπου στρέμματος και ένα μικρό κάστρο μέσα στο οποίο, τα ηρωικά χρόνια της πόλης, ήταν εγκατεστημένη δύναμη από 80 μεσολογγίτες με 14 κανόνια και αρχηγό τον Σπύρο Πεταλούδη.

Οι Τούρκοι πολλές φορές προσπάθησαν ανεπιτυχώς να καταλάβουν την νησίδα προκειμένου να διευκολυνθούν στην άλωση του Μεσολογγίου από την πλευρά της θάλασσας.
Τον Φεβρουάριο του 1826 ο Χουσεΐν μπέης, με 81 σκάφη, κατάλληλα για να πλέουν στα ρηχά νερά της λιμνοθάλασσας, και 3.000 μάχιμους άνδρες, άρχισε να κανονιοβολεί τη νησίδα.Δυστυχώς όμως η απροσεξία του δεκάχρονου γιου του Αναστάση Παπαλουκά, που βρισκόταν στην πυριτιδαποθήκη του οχυρού και μοίραζε φυσέκια στους αγωνιστές, προκάλεσε μια έκρηξη, η οποία σκότωσε ακαριαία εννέα αμυνόμενους και κατέστρεψε όλα τα πυρομαχικά. Μετά από αυτό το γεγονός, η εξέλιξη της μάχης ήταν προδιαγεγραμμένη…… Στις 25 Φεβρουαρίου οι Τούρκοι κατέλαβαν το Βασιλάδι και έτσι συσφίχτηκε ο εχθρικός κλοιός γύρω από το Μεσολόγγι.

Μεταξύ των νεκρών του Βασιλαδιού ήταν ο στρατηγός Σπύρος Πεταλούδης, ο φρούραρχος Αναστάσης Παπαλουκάς, ο αστυνόμος Σπύρος Ραζής και ο Ιταλός φιλέλληνας Γιακουμότσι ενώ ελάχιστοι από τους υπερασπιστές του νησιού κατάφεραν να σωθούν κολυμπώντας μέχρι το Μεσολόγγι. Την ανακατάληψή της νησίδας την πέτυχε ο Άστιγξ, μετά από πολιορκία και την Έξοδο, τον Δεκέμβρη του 1827.

Σήμερα η έκταση του Βασιλαδιού δεν υπερβαίνει τα 100 τ.μ. που εξέχουν από την επιφάνεια της θάλασσας μόλις 20 εκατοστά. Πάνω στα ελάχιστα αυτά τετραγωνικά μέτρα που έχουν απομείνει ο σύλλογος «Οι φίλοι της λιμνοθάλασσας» έχουν ανεγείρει, δίπλα στα υπολείμματα του πάλαι ποτέ θρυλικού κάστρου, μία επιτύμβια στήλη αφιερωμένη στους θρυλικούς υπερασπιστές του Μεσολογγίου που κατά την περίοδο 1822 – 1826 έγραψαν τις λαμπρότερες σελίδες ηρωισμού και αντίστασης κατά των Οθωμανών.

ΑΗ ΣΩΣΤΗΣ
Ο Αη Σώστης πήρε ονομασία του από το ομώνυμο προεπαναστατικό εκκλησάκι που υπάρχει εκεί. Η ιστορία του ξεκινά από το 1770 στα Ορλωφικά, όταν ο πειρατικός στόλος των Δουλτσινιωνών ναυμάχησε με το στόλο του Μεσολογγίου και τον νίκησε καταλαμβάνοντας και πυρπολώντας την πόλη.

Τον Ιανουάριο του 1826 ο Ανδρέας Μιαούλης σε ναυμαχία με τον τουρκικό στόλο, που ήταν ελλιμενισμένος στα ανοικτά του Αη Σώστη, νίκησε και έτσι κατόρθωσε να προσφέρει για τελευταία φορά βοήθεια στους πολιορκημένους Μεσολογγίτες που ήταν αποκλεισμένοι όχι μόνο από τη στεριά αλλά και από τη θάλασσα.
Τον Δεκέμβριο του 1827 η νησίδα του Αη Σώστη έγινε το ορμητήριο του Άστιγγος στις επιχειρήσεις του κατά των Τούρκων που κατείχαν από τον προηγούμενο χρόνο το Βασιλάδι.

Η απελευθέρωση του Αη Σώστη έγινε στις 2 Μαΐου του 1826 που απελευθερώθηκε και το Μεσολόγγι. Μέχρι το τέλος του 19ου στη μικρή αυτή νησίδα λειτουργούσε λιμάνι όπου στις 4 Ιανουαρίου 1824 αποβιβάστηκε ο μεγάλος φιλέλληνας Λόρδος Βύρων. Το λιμάνι αυτό χρονολογείτο από το τέλος του 16ου αιώνα με μεγάλο εξαγωγικό εμπόριο προς τις χώρες της νότιας Ευρώπης αλλά και εισαγωγικό λαμβάνοντας εμπορεύματα, τα οποία από έναν αβλέμονα, ένα δηλαδή βαθύ αυλάκι στα αβαθή νερά της λιμνοθάλασσας, μεταφέρονταν στο Μεσολόγγι. Από τα μέσα του 19ου αιώνα το λιμάνι συνδέθηκε ακτοπλοϊκά με την Πάτρα και τον Πειραιά ενώ παράλληλα στο νησάκι είχε κτιστεί και λειτουργούσε Τελωνείο και Λοιμοκαθαρτήριο τα ερείπια των οποίων σώζονται.

Σήμερα στο νησάκι υπάρχει και λειτουργεί από το 1857 πετρόκτιστος παραδοσιακός φάρος που έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και το εκκλησάκι του Αγίου Σώζοντος.

(Κείμενο: Νίκος Κορδόσης, δικηγόρος – ιστοριοδίφης θεμάτων που σχετίζονται με την Ιερή Πόλη)